Φόβος ή φοβία;

από την ψυχολόγο-ψυχοθεραπεύτρια Έφη Ταμπουρά

Περπατάς αμέριμνος/η στο δάσος και βλέπεις μπροστά σου μια αρκούδα (!). Το κυρίαρχο συναίσθημα εκείνης της στιγμής είναι ο φόβος. Είναι μια φυσιολογική ψυχολογική αντίδραση σε ένα εξωτερικό απειλητικό ερέθισμα. Βρισκόμενος/η απέναντι από ένα άγριο ζώο ο φόβος είναι πραγματικός. Φοβάσαι – δικαίως – εκείνη τη στιγμή για τη σωματική σου ακεραιότητα, για τη ζωή σου.

Η φοβία απ’ την άλλη είναι μια ψυχοπαθολογική κατάσταση. Χαρακτηρίζεται από έντονο φόβο και άγχος, που μπορεί να πάρει και διαστάσεις κρίσης πανικού, απέναντι σε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο ή κατάσταση ή ακόμα και στην προοπτική να βρεθεί αντιμέτωπο το άτομο με το συγκεκριμένο αντικείμενο ή κατάσταση, που δεν ανταποκρίνεται όμως στην πραγματικότητα. Ο φόβος δηλαδή είναι παράλογος. Είναι διαφορετικό να φοβάσαι έναν καρχαρία από το να φοβάσαι ένα ψαράκι! Το άτομο αναγνωρίζει τον παράλογο χαρακτήρα της αντίδρασής του και προσπαθεί να αντιμετωπίσει το πρόβλημα με το να αποφεύγει το αντικείμενο ή την κατάσταση, εμποδίζοντάς το όμως να λειτουργεί ελεύθερα στην επαγγελματική και κοινωνική του ζωή.

Οι φοβίες εμφανίσθηκαν, ως αποτέλεσμα του πολιτισμού και των οργανωμένων κοινωνιών. Στα πρώτα στάδια της ανθρώπινης εξέλιξης, ο φόβος ήταν περισσότερο επιβίωσης και όχι υπαρξιακός.

Τα φοβικά επεισόδια συνήθως συνοδεύονται από σωματικά συμπτώματα όπως: ταχυπαλμία, εφίδρωση, ζαλάδα, μούδιασμα. και αίσθηση λιποθυμίας.

Τις φοβίες θα μπορούσαμε να τις διακρίνουμε σε ειδικές (απλές) φοβίες, δηλαδή φοβία σε ένα συγκεκριμένο ερέθισμα ή συγκεκριμένη κατάσταση και σε πιο σύνθετες, οι οποίες έχουν να κάνουν με πολλά ερεθίσματα και κυρίως επηρεάζουν άμεσα την καθημερινότητα του ατόμου. Συγκεκριμένα μερικές πιο συχνές ειδικές φοβίες είναι:

 Οι φοβίες ζώων (αράχνες, σκύλοι, πουλιά, έντομα, φίδια κλπ) είναι ειδικές φοβίες οι οποίες παρατηρούνται σχεδόν αποκλειστικά στις γυναίκες και σε παιδιά 7 ετών και άνω.

Η υψοφοβία (όταν βρίσκεται το άτομο σε ψηλό σημείο φοβάται ότι θα χάσει την ισορροπία του και θα πέσει).

 Η κλειστοφοβία (ο φόβος των κλειστών χώρων όπως ασανσέρ, τούνελ, στοές, στενές αίθουσες, μέσα μεταφοράς – μετρό, λεωφορείο – και γενικά κλειστοί ή και συνωστισμένοι χώροι). Το άτομο νιώθει εγκλωβισμένο σ’ έναν περιορισμένο χώρο και αδύναμο να διαφύγει αν χρειαστεί.

Η φοβία των φυσικών στοιχείων (νερό, καταιγίδες, κεραυνοί) όπου το άτομο δε νιώθει σιγουριά σε κανένα σημείο, παρ’όλα αυτά ο φόβος και η αγωνία που νιώθει το ωθούν σε συμπεριφορές διαφυγής. Έχει ανάγκη από ένα άτομο που το προστατεύει.

Η φοβία αίματος, ένεσης ή τραυματισμού. Η φοβία αυτή έχει διαφορετική σωματική ανταπόκριση. Το 70-80% των περιπτώσεων καταλήγουν σε επιβράδυνση του καρδιακού ρυθμού και πτώση της πίεσης μέχρι και λιποθυμία.

Η φοβία της αεροπορικής πτήσης. Ο βαθμός και η ένταση της φοβίας διαφέρει από άτομο σε άτομο. Από μια ήπια ανησυχία κατά την επιβίβαση στο αεροπλάνο που σιγά-σιγά κατά τη διάρκεια της πτήσης εξαφανίζεται ή ακόμα κι αν δεν εξαφανίζεται το άτομο υπομένει την πτήση παρ’ όλο που νιώθει άβολα, μέχρι την κρίση πανικού με έντονη εφίδρωση, ζάλη, δύσπνοια κλπ.

Στις πιο συχνές σύνθετες φοβίες ανήκει η αγοραφοβία, και η κοινωνική φοβία.

Στην αγοραφοβία το άτομο φοβάται να βρεθεί μόνο του σε χώρους ή καταστάσεις, έξω από τον συνηθισμένο χώρο του, όπου νιώθει εκτεθειμένο και νομίζει ότι δύσκολα θα μπορεί να ξεφύγει και κυρίως δεν θα μπορεί να βρει βοήθεια σε περίπτωση ανάγκης. Εκδηλώνεται πιο συχνά σε ανοιχτούς δημόσιους χώρους, αλλά μπορεί να συμβεί και σε κλειστούς. Το άτομο αισθάνεται άγχος, έντονη δυσφορία και δυσκολεύεται να αναπνεύσει, νιώθει ότι θα χάσει τον έλεγχο του εαυτού του. Δεν βγαίνει απ’ το σπίτι χωρίς συνοδεία κάποιου οικείου του προσώπου ή σκύλου ή κάποιου μπαστουνιού κλπ.

Στην κοινωνική φοβία το άτομο νιώθει έναν μόνιμο, έντονο φόβο κάθε φορά που βρίσκεται σε κοινωνικές περιστάσεις όπως το να μιλά δημόσια, να συναναστρέφεται με προϊσταμένους, ακόμα κα να τρώει ή να πίνει μπροστά σε άλλους. Φοβάται ότι οι άλλοι το κρίνουν άσχημα, ότι θα το θεωρήσουν χαμηλού επιπέδου, ότι τα χέρια του ή η φωνή του θα τρέμουν και γενικότερα φοβάται ότι θα ταπεινωθεί δημόσια. Στην κοινωνική φοβία τα άτομα αποφεύγουν τέτοιου είδους κοινωνικές και επαγγελματικές συναναστροφές. Με αυτόν τον τρόπο καταλήγουν να περιθωριοποιούν οι ίδιοι τους εαυτούς τους κοινωνικά και επαγγελματικά.

Η φοβία μπορεί να πυροδοτηθεί από ένα γεγονός στο παρελθόν, όπου το άτομο στρεσαρίστηκε πολύ. Μπορεί να μην ήταν τραυματικό το γεγονός αυτό καθ’ αυτό, αλλά να έχει συνδεθεί με μια αρνητική αντίδραση ή να έχει προκαλέσει μια συναισθηματική σύγκρουση. Το υποσυνείδητο έχει απωθήσει το αρχικό γεγονός. Σε περίοδο έντονου stress, όπως για παράδειγμα απώλειας κάποιου οικείου προσώπου, μπορεί να έρθει ξαφνικά στην επιφάνεια η σύγκρουση αυτή με τη μορφή φοβίας. Η φοβία δηλαδή είναι το αποτέλεσμα της ανάγκης του ψυχισμού  να μειώσει το άγχος του (!). Έτσι το προβάλει σε ένα συγκεκριμένο εξωτερικό αντικείμενο ή κατάσταση για να μπορεί να το αντιμετωπίσει.

Το αντικείμενο της φοβίας μπορεί όμως και να μην συνδέεται με κάποια τραυματική εμπειρία. Δηλαδή δεν χρειάζεται κάποιος να έχει μια άσχημη εμπειρία σε αεροπλάνο για να αναπτύξει μια φοβία για τις πτήσεις.

Χαρακτηριστικό είναι ότι φοβίες αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι οι οποίοι πιστεύουν ότι δεν θα τους συμβεί κάτι που θα τους αιφνιδιάσει, θα αναστατώσει το πρόγραμμά τους και τη ζωή τους γενικότερα. Οι συγκεκριμένοι άνθρωποι θέλουν να έχουν τον έλεγχο των συνθηκών της ζωής τους και παραλύουν στο ενδεχόμενο απώλειας αυτού του ελέγχου. Στην περίπτωση της φοβίας του αεροπλάνου, το άτομο δεν έχει τον έλεγχο του αεροπλάνου και επιπλέον πρέπει να εμπιστευτεί έναν ξένο (τον πιλότο). Ίσως γενικότερα στη ζωή του δυσκολεύεται να χαλαρώσει, να αφήσει τον έλεγχο και να εμπιστευτεί τους ανθρώπους. Έχει παρατηρηθεί επίσης ότι άνθρωποι οι οποίοι έχουν εκδηλώσει κοινωνική φοβία, βίωναν ως παιδιά μια απορριπτική ή υπερπροστατευτική συμπεριφορά των γονιών. Τέλος αν κάποιος γονιός έχει αναπτύξει κάποια φοβία, το πιθανότερο είναι το παιδί να υιοθετήσει αυτή τη φοβική συμπεριφορά, μέσω της φυσιολογικής ταύτισης με το γονιό.

Δύσκολα θα αναζητήσει τη βοήθεια ενός ειδικού ένα άτομο με φοβία. Απ’ τη μια έχει οργανώσει έτσι τη ζωή του γύρω από μια τεχνική αποφυγής των αντικειμένων ή των καταστάσεων που του δημιουργούν φοβικά συναισθήματα και απ’ την άλλη σε κάποια είδη φοβιών υπάρχουν και δευτερογενή οφέλη. Για παράδειγμα στην αγοραφοβία το άτομο κερδίζει προσοχή και φροντίδα και συνοδεύεται στις μετακινήσεις του.

Κάποιες συμπεριφορικές τεχνικές βοηθούν το άτομο να εξοικειωθεί σταδιακά με το φοβικό αντικείμενο ή κατάσταση. Για παράδειγμα κάποιος με κλειστοφοβία θέλει να μπει στο ασανσέρ. Θα πρέπει μαζί με ένα οικείο του πρόσωπο ή τον ψυχοθεραπευτή να μείνει για λίγη ώρα στον χώρο έξω από το ασανσέρ, μετά λίγη ώρα μέσα στο ασανσέρ, στη συνέχεια να ανέβει έναν όροφο κλπ. Τα βήματα αυτά δεν χρειάζεται να γίνουν την ίδια μέρα. Ένα βήμα κάθε φορά. Το ίδιο ισχύει και για κάποιον που θέλει να μπει στο μετρό η στο λεωφορείο. Στόχος είναι η σταδιακή απευαισθητοποίηση.

Η ψυχαναλυτικού προσανατολισμού ψυχοθεραπεία βοηθάει το άτομο να ανακαλύψει και να επιλύσει την όποια ενδοψυχική σύγκρουση βρίσκεται στη βάση της φοβικής συμπεριφοράς, έτσι ώστε στο μέλλον να μην αναπτύξει την ίδια ή κάποια άλλη φοβία.

Τέλος οι τεχνικές χαλάρωσης και αναπνοής αποδεικνύονται πολύ χρήσιμες στη θεραπεία των φοβιών

Διάσημες…φοβίες             

Kim Basinger: πάσχει από αγοραφοβία

Scarlett Johansson: πανικοβάλλεται στη θέα των κατσαρίδων.

Johnny Depp: τρομοκρατείται από τα βαμμένα πρόσωπα των κλόουν.

Jodie Foster: αισθάνεται άσχημα μόλις μπαίνει σε ένα κατάστημα.

Nicole Kidman: δεν μπορεί να υποφέρει τις πεταλούδες. Αν την πλησιάσει κάποια την πιάνει πανικός!

Uma Thurman: πάσχει από κλειστοφοβία (στη σκηνή του Kill Bill όπου ήταν θαμμένη ζωντανή το ουρλιαχτό της πιθανότατα θα ήταν πραγματικό!)

Cher: υποφέρει κάθε φορά που ταξιδεύει με το αεροπλάνο

Daryl Hannah: πάσχει επίσης από αγοραφοβία